Bewustzijnsniveaus volgens Bateson

Vroeger toen we nog in berenvellen liepen voelden we ons erg afhankelijk van de omgeving. Het leven werd beheerst door natuurkrachten en demonen, die we dan ook maar aanbaden om ze gunstig te stemmen. Sinds het ‘Cogito ergo sum’ (Ik denk, dus ik ben) van Descartes is men zich veel bewuster geworden van zijn positie in de wereld. In plaats van zichzelf te zien als een willoze speelbal in de turbulente omgeving begon hij zichzelf als actor te beschouwen ‘Mens agitat molem’ (De geest bedwingt de materie). De moderne mens is intussen zo ver dat hij op diverse niveaus van bewustzijn kan acteren in zijn omgeving.

Gregory Bateson onderscheidt zes niveaus in opklimmende graad: 

1. Omgeving
2. Gedrag
3. Vaardigheden
4. Overtuigingen, waarden
5. Identiteit
6. Spiritualiteit

Door de jaren heen bereiken veel mensen steeds een hoger niveau van bewustzijn. Het zelfinzicht groeit. Helaas is dat niet iedereen gegeven. Sommigen blijven in hun bewustzijnsontwikkeling hangen en blijven hun hele leven het gevoel houden dat ze door hun omgeving geleefd worden. 

1. Omgeving

Op dit niveau van bewustzijn leef je in harmonie met je omgeving. Je realiseert je dat de omgeving invloed op jou uitoefent, maar je voelt je geen speelbal van die omgeving. Je weet dat je zelf ook invloed kunt uitoefenen op je omgeving. Je bent dan al verder dan iemand die zijn lot door de omgeving laat bepalen. Je bent ook verder dan degene die denkt dat hij altijd de omgeving naar zijn hand kan zetten. Beide zien slechts één helft van het cirkelproces zoals hieronder aangegeven. Maar met zo’n ééndimensionale houding kom je er niet. Het is belangrijk om de interactie van een individu met zijn omgeving te zien als een circulair proces.

2. Gedrag

Op een hoger niveau van bewustzijn heb je door met wat voor soort gedrag je effectief invloed uit kunt oefenen op je omgeving. Je weet ook welk gedrag niet werkt. Je bent je ook bewust van gedragspatronen die je hebt als respons op bepaalde gebeurtenissen in je omgeving. Je hebt bijvoorbeeld door wat voor soort zaken je kwaad maken, of waardoor je gemakkelijk op stang gejaagd wordt. Maar je bent je wel bewust van het gedrag, maar je vertoont het vaak als een geconditioneerde respons. 

3. Vaardigheden

Op het derde niveau van bewustzijn weet je de ratio in te schakelen alvorens tot handelen te komen. Je gedrag is niet zomaar een geconditioneerde respons die door een bepaalde stimulus uit de omgeving spontaan opgeroepen wordt. Je handelen wordt bewuster. Je kiest de respons. Je wordt niet meer acuut kwaad als je op stang gejaagd wordt. Je telt eerst tot tien en besluit dan wat je doet. Je ontwikkelt de vaardigheden om je gedrag te reguleren. Op dit niveau van bewustzijn kom je ook tot het inzicht welke specifieke vaardigheden je bezit. Waar ben je goed en waarin minder. Welke talenten je hebt waarmee je een bijdrage aan de wereld kunt leveren. 

4. Overtuigingen, waarden

Op de hogere niveaus van bewustzijn kom je steeds dichter bij je eigen kern. Je ontwikkelt steeds meer zelfinzicht. Je komt erachter wat je werkelijk drijft, welke dingen je echt belangrijk vindt. Je wilt je tijd niet meer besteden aan onbenulligheden, maar bezig zijn met zaken waarin je je diepste overtuigingen en waarden tot uitdrukking kunt brengen. 

5. Identiteit

Op dit niveau van bewustzijn heb je jezelf gevonden. Je kent je beperkingen en hebt daar vrede mee. Je kent ook je kwaliteiten en die zet je optimaal in om een bijdrage aan de wereld te leveren en jezelf voldoening te schenken. Je jaagt niet meer van alles na. Je hecht steeds minder waarde aan materiële dingen. Een dikke leaseauto vind je niet meer nodig. Je bent zeer zelfbewust, maar neemt jezelf niet te serieus. Je hebt je eigen opvattingen, maar je bent ook tolerant tegenover andersdenkenden. Leven op dit bewustzijnsniveau is vergelijkbaar met het niveau van zelfactualisatie in de behoeftehiërarchie van Maslow. 

6. Spiritualiteit

Op het hoogste niveau van bewustzijn realiseer je jezelf, dat je een oneindig klein nietig element bent in deze kosmos. Maar je weet ook dat dat element ertoe doet. Je bent in staat om er onbaatzuchtig voor anderen te zijn en voor hen een bron van inspiratie te zijn.