We komen uit een wereld die afhankelijkheid bevorderde. In de oudheid hadden we geen andere keuze dan te gehoorzamen aan de regels van de natuur, de familie en de stam. In de Middeleeuwen hadden we te gehoorzamen aan de regels van de adel en de kerk. Vanaf de Verlichting waren er de regels van allerhande sociale instituties die erop gericht waren onze natuurlijke driften te beteugelen en waaraan iedereen te gehoorzamen had. In mijn jeugd kreeg ik van mijn ouders nog te horen dat je ‘je plaats moest kennen’. Afhankelijkheid was het sleutelwoord. Het onderwijs was erop gericht gehoorzame burgers af te leveren.
Daar kwam aan het eind van de twintigste eeuw een kentering in. Het boek Deschooling Society van Ivan Ilich (1971) was één grote aanklacht tegen de afhankelijk makende en de status quo bevorderende rol van school. Zelfsturing en eigen verantwoordelijkheid werden kernbegrippen in alle sectoren van de maatschappij.
We hechten tegenwoordig erg aan onze individuele autonomie. Autonomie betekent letterlijk zoiets als ‘jezelf de wetten voorschrijven’, van het Griekse ‘autos’ (zelf) en ‘nomos’ (wet). Afhankelijke mensen hebben andere mensen nodig om hun doelen te bereiken. Onafhankelijke mensen bereiken hun doelen op eigen kracht.
Echter, we leven niet alleen op de wereld. Er zijn ook nog acht miljard anderen. Bij het denken over autonomie denken we nog te vaak in termen van ‘het alleen doen’, ‘de eigen broek ophouden’, ‘niemand anders nodig hebben’, ‘er alleen voor staan’. Dat is een naïeve opvatting over zelfsturing. Zelfsturing betekent vormgeven van wederkerigheid. We hebben ook rekening te houden met elkaar. Vrijheid van meningsuiting brengt de verantwoordelijkheid met zich mee dat we onszelf daarin beperkingen opleggen. Alles wat gezegd mag worden, hoeft nog niet gezegd te worden. Wederzijdse afhankelijkheid is het paradigma voor ‘wij’: wij doen het, wij kunnen samenwerken, als we onze krachten bundelen kunnen we iets beters realiseren. Mensen met een goed ontwikkeld besef van wederzijdse afhankelijkheid laten hun eigen initiatieven samengaan met die van anderen.
Tegenwoordig is het de rol van school om zelfbewuste, creatieve, initiatiefrijke, maar ook coöperatieve mensen af te leveren in plaats van gehoorzame burgers. Die opgave is voor leerkrachten heel wat lastiger dan het aanpassen dat onze vroegere onderwijzers moesten doen, maar hij is ook veel uitdagender. Bij uitstek een opdracht voor zelfbewuste, creatieve, initiatiefrijke, maar ook coöperatieve leerkrachten.
